other.worldly in het fries museum

In de Other.Worldly blogs neemt Hanne Hagenaars, conservator hedendaagse en moderne kunst, je mee naar de mysterieuze en overweldigende onderwaterwereld. In deze eerste blog geeft de samensteller van de tentoonstelling een introductie op Other.Worldly en de werken die er te zien zijn.

Al eeuwen wordt de mens tot de zee aangetrokken. Bij velen van ons roept ze een uniek gevoel van tijd­loosheid en ver­bon­den­heid op, iets wat Freud ​‘het oceanis­che gevoel’ noemde. Maar hoewel ze een milde en kleur­rijke muze kan zijn, bez­it ze ook een koude onder­stroom. Haar diepte her­bergt ver­dronken vluchtelin­gen, oceaan­vervuil­ing, maar ook schoonheid en mys­terieuze wezens. Vertrekpunt van de ten­toon­stelling is het werk Osedax van de kun­ste­naars Edgar Clei­jne (Ned­er­land, 1963) en Ellen Gal­lagher (Verenigde Stat­en 1965).

In Other.Worldly proberen ruim 20 kun­ste­naars de onder­wa­ter­w­ereld te door­gron­den. Paradi­jselijk, adem­ben­e­mend, met won­der­lijke dieren en koralen. Maar ook over­weldigend, oneindig diep en vol geheimen. De kunst­werken vor­men een netwerk van relaties die reflecteren op de wereld van van­daag. Hoe ver­houdt de mens zich tot de oceaan en hoe gaan wij om met zijn kwets­bare ecosys­teem? Want nu de lang ver­bor­gen geheimen langza­am aan het licht komen, is de onder­wa­ter­w­ereld zelf in gevaar.

Cura­tor Hanne Hage­naars heeft een selec­tie werken gemaakt die deze ver­halen ver­beelden. Other.Worldly toont werken van Charles Avery, Paul Beumer, Cari­na Bran­des, Broomberg & Cha­narin, Ricar­do Brey, Edgar Clei­jne & Ellen Gal­lagher, Dorothy Cross, Elspeth Dieder­ix, Dodi Espinosa, Benedikt Fis­ch­er, Matthew Ange­lo Har­ri­son, Bram De Jonghe, Kinke Kooi, Mire Lee, Erin Jane Nel­son, Fem­my Otten, Jean Painlevé, Jes­si­ca Segall, Stu­dio Glithero, Philip Taaffe, Eve­lyn Taocheng Wang en Rob­bert Wei­de.

tek­sten: met dank aan Gryt­sje Klijnstra

De ten­toon­stelling vol­gt een route: voor je de ten­toon­stelling bin­nen­gaat zie je op een immens scherm hoog in de lucht de film van het duo Broomberg & Cha­narin, The Bureau­cra­cy of Angels, 2017
De kak­en van een Sicil­i­aanse gri­jper ver­malen de boot­jes waarmee tal­loze vluchtelin­gen vanu­it Noord-Afri­ka de over­steek naar Europa waag­den. Tien­duizen­den van hen von­den daar­bij de dood. Als een tra­di­tionele Can­tas­to­ria, of ​‘zin­gende verteller’, bez­ingt de gri­jper hun tragis­che lot – met als zwi­j­gend décor het water van de Mid­del­landse Zee, dat de doden toedekt als een koude deken.

In de eerste zaal heeft Paul Beumer een vlo­er gemaakt met behulp van inkt, plas­tic en vis­net­ten. In deze zaal zijn de wan­den leeg gelat­en op het werk Alu-moule van Bram De Jonghe na.

Search­ing for sea glass

Hid­den amid the rocks, the shells
under the sea­weeds, the drift­wood
sit­ting proud­ly on the sand
Clear, green, brown, or blue
smooth, cloudy, from the tum­bling
rolling in the surf
churn­ing tide
Wait­ing for my eyes, my fin­gers
falling into my buck­et, bag, pock­et
a shell, my hands, whichev­er I choose
to join oth­ers at home, trea­sures all
But it is the leisure­ly search­ing
lin­ger­ing in the wet sand
by the water’s edge
that is the great escape

Spe­ci­aal voor de ten­toon­stelling reist het werk Bird in Hand (2006) van Ellen Gal­lagher van Tate Mod­ern in Lon­den naar Fries­land. Het reusachtige werk dat een van de top­stukken van de ten­toon­stelling is, toont een per­son­age dat is geïn­spireerd op kapitein Ahab uit de roman Moby Dick. De een­be­nige hoofd­per­soon van deze grote teken­ing ver­wi­jst ook naar de tot slaaf gemaak­te Kaapver­dia­nen die tij­dens de over­tocht naar Ameri­ka ver­dronken. Van­wege de kwets­baarheid is het werk te zien tot en met 11 oktober 2020.

Erin Jane Nel­son schreef een ver­haal over de onder­gang van de wereld, waarin ink­tvis­sen de ver­dronken mensen in hun lijf opne­men en zo versmelten tot één nieuw wezen. Ze noemt de wezens ​‘Psy­chopomps’, ver­noemd naar de mythis­che wezens die de zie­len van pas overleden mensen begelei­den naar het hier­na­maals. De ver­dronken hoofd­per­soon ervaart dan de wereld vanu­it een totaal nieuw bewustz­i­jn, een met alles en iedereen en vol liefde. Het werk Di.cephalopod bestaat uit pig­ment op organ­za, katoen, spaans mos, cellofaan, zee­hulst, venkelza­ad, roos, par­els, bor­du­ur­w­erk, aluminium.

Drie foto’s van Cari­na Bran­des: Is het een kalm wiegende droomw­ereld, of toch een kolk­ende nacht­mer­rie? Bran­des laat dat in haar analoge zelf­portret­ten aan onze ver­beeld­ing over. In haar foto’s plaatst ze zichzelf in vervreem­dende schemer­w­erelden die bevolkt zijn door dieren en hybride wezens.

Tegen­over de Venus van Bot­ti­cel­li, waar een beeld­schone vrouw uit het water ver­ri­jst stelt Kinke Kooi een vrouwelijke ver­sie waarin sen­su­aliteit, oerkracht en vrucht­baarheid overheersen. 

‘Al het goede komt van boven, zeggen we vaak. Maar in Afri­ka bestaat de uit­drukking: al het goede komt van onderen. Dat spreekt mij meer aan’, zegt Kinke Kooi. Haar voorstellin­gen spe­len zich daarom vaak af onder het opper­vlak. Tussen en rond de plooien van de wulpse vor­men is van alles ver­bor­gen: van par­els en zaadli­jsten tot pil­strips en mos­se­len. ​‘Het water en de aarde lat­en alles in zich toe, ze zijn eigen­lijk heel gastvrij’, stelt Kooi. Vol­gens Kooi gaat haar werk daarom over ont­van­gen, open­heid en verbind­ing. Het zijn eigen­schap­pen die ook hard nodig zijn bij het opvan­gen van de vluchtelingenstroom.

We hebben onze spir­ituele ver­houd­ing met de omgev­ing ingewis­seld voor een indus­triële, zegt Brey. Na een afwezigheid van twintig jaar keerde hij in 2014 terug naar zijn geboorte­land Cuba. Daar ervo­er hij hoe Cuba­nen de tra­di­tionele, emo­tionele band met de natu­ur ver­liezen.
Eeuwe­noude bomen wor­den er niet langer gezien als bron van wijsheid, schaduw of genez­ing, maar wor­den mas­saal gekapt om als brand­hout te dienen. De kap veroorza­akt erosie, die mede door het sti­j­gende zeeniveau een ern­stige bedreig­ing vormt voor het eiland. Met Sea Lev­el schiep Brey een melan­cholis­che schri­jn, waarmee hij de cri­sis op een spir­ituele manier probeert te bezweren.

Benedikt Fis­ch­er maakt broches van schelpen en par­el­mo­er: Pearly White Brooches, 2019. Alti­jd als hij langs het strand liep verza­melde hij schelpen, als intrigerende ver­lei­delijke objecten. Als sier­aden mak­er kreeg hij de vraag om een sier­aad te mak­en met waarin een kinder­tand­je was ver­w­erkt. Dat bracht hem op de gedachte om de schelpen tand­jes te geven en zo iedere schelp een karak­ter te geven. Dit sluit aan bij de eeuwen­lange tra­di­tie om zeewezens te ver­beelden die menselijke trekken meekrijgen.

Lange tijd was de diepzeew­ereld voor de mens een onbek­end gebied. In de jaren ​’20 luk­te het Jean Painlevé (1902−1989) echter als een van de eersten om onder water te fil­men, waarmee voor het pub­liek een geheel nieuwe wereld openg­ing. We lat­en een film zien van een 0ctopus en van een inktvis. (bruik­leen Archives Jean Painlevé, Parijs)

Na de volle ​’wun­derkam­mer’ kom je in een zwart blauw geschilderde ruimte, alsof je je even onder water bevin­dt. Hier is is een film van Jes­si­ca Segall te zien, foto’s van Elspeth Dieder­ix en de sculp­turen van Matthew Ange­lo Har­ri­son.
Har­risons sculp­turen doen denken aan de overbli­jf­se­len van een verd­we­nen beschav­ing die naar de zee­bo­dem zijn gezonken. Het lijken Afrikaanse beelden te zijn, maar de ware herkomst ervan bli­jft onduidelijk. Har­ri­son kocht ze op eBay, waar ze wer­den verkocht als anon­ieme, trendy huis­dec­o­ratie.
Har­ri­son bew­erk­te ze met tech­nis­che patro­nen uit de Ford­fab­riek in Detroit waar hij lang werk­te. Dat ver­wi­jst naar het ver­lies van cul­turele iden­titeit door de kolo­niale over­heers­ing en de grote gevol­gen van gebeurtenis­sen in het verleden.

Eyes on the Horizon van Femmy Otten (foto Wilma Suto)

Na de donkere ruimte komt de grote zaal erg wit en kaal over. Hier hangt de serie Eyes on the Hori­zon van Fem­my Otten: De zeeschilderin­gen ver­beelden Freuds ​‘oceanis­che gevoel’. In haar geschilderde tekenin­gen vloeien de zee en de lucht onmerk­baar in elka­ar over. Soms laat ze de lege uit­gestrek­theid over­heersen, soms plaatst ze er een vliegend tapi­jt­je met tulpen in. De mod­erne mens lijkt van de natu­ur te vervreem­den, maar kun­ste­naars bren­gen de ver­bon­den­heid weer tot stand. In deze werken geven ze het ​‘oceanis­che gevoel’ een nieuwe invulling. Ze tonen de mens niet als con­sument van de aarde, maar als onderdeel ervan.

In het werk El Exta­sis van Dodi Espinosa (Mex­i­co, 1985) duikt een man vol over­gave naar het diep­ste van de aarde ter­wi­jl hij met één hand zijn buik opent. Dat gebaar sym­bol­iseert voor Espinosa de zoek­tocht naar een uni­verse­le, menselijke kern. Ten diep­ste zijn we alle­maal gelijk, stelt hij.

In het werk van Edgar Clei­jne en Ellen Gal­lagher Osedax – een voorgenomen aankoop van het Fries Muse­um – speelt het oceanis­che gevoel een terugk­erende rol: een gevoel van ​‘onlos­make­lijke ver­bon­den­heid, van saamhorigheid met de buiten­wereld in haar geheel’. Een gevoel van verbondenheid. 

Wan­neer walvis­sen ster­ven, zakken ze naar de bodem van de diepzee. In zo’n walvis­senkarkas huizen de osedax, een pas ont­dek­te wor­men­soort die van deze overbli­jf­se­len leeft. Al etend ​‘grav­eren’ ze patro­nen in de bot­ten, als schri­jf­sels in een taal die nie­mand lezen kan.
Vol­gens Clei­jne en Gal­lagher dra­gen onder­wa­ter­wezens als de osedax infor­matie die in de loop der tijd vaak ver­loren gaat of wordt ver­geten. Ze ref­er­eren aan de vele tot slaaf gemaak­te Afrika­nen die ver­dronken tij­dens de Mid­den­pas­sage, de over­steek over de Atlantis­che Oceaan. Hun lichamen zonken naar bene­den, waarmee ook hun ver­halen, hun geschiede­nis en ken­nis in de diepte ver­loren gin­gen.
Maar alles is in veran­der­ing en alles staat met elka­ar in verbind­ing, beto­gen Clei­jne en Gal­lagher. Met Osedax creëer­den ze een uit­gestrekt, vloeiend uni­ver­sum dat zow­el heden en verleden verbindt als toont dat alles con­tinu in trans­for­matie is.

Links: Philip Taaffe, Com­po­si­tion with Shells and Coral, 2006. Philip Taaffe bew­erkt natu­urhis­torische prenten uit 19de- en 20ste-eeuwse boeken. Met de iconis­che afbeeldin­gen van bijvoor­beeld diepzee­vis­sen, schelpen en koralen onder­zoekt hij ver­vol­gens ​‘the nature of nature’, de aard van de natu­ur.
Rechts: rob­bert wei­de, Paneel met toe­f­jes, 2019. In zijn zoek­tocht naar ​‘het per­fecte toe­f­je’ stuitte Wei­de op vor­men die doen denken aan schelpen en zeed­iert­jes. Wei­des maakpro­ces is vloeibaar.

Mire Lee maakt met haar sculp­tu­ur de dreig­ing van de natu­ur fysiek voel­baar. Het werk is op te vat­ten als een geweld­dadi­ge golf die zich uit de zee heeft los­ge­maakt, of een zeemon­ster dat beangsti­gend aan­wezig is. 

volgende blog