jaarverslag 2023

tentoonstellingen

De tentoonstelling Christoffel & Kate Bisschop: Verlangen naar vroeger opende 17 juni van dit jaar en wordt door bezoekers met maar liefst een 9 beoordeeld. Het Fries Museum in Leeuwarden verlengt de publieksfavoriet tot en met 7 juli 2024. Niet eerder werd een tentoonstelling van het museum zó hoog beoordeeld. Ook de pers smulde: dagblad Trouw noemde het een ‘overweldigende tentoonstelling’ en gaf vier sterren. In de tentoonstelling maak je kennis met de Friese kunstenaar Christoffel Bisschop – in zijn eigen tijd vergeleken met meesters als Vermeer en Rembrandt – en zijn Engelse echtgenote Kate. Samen vormden zij hét powerkoppel van de 19de eeuw. Eerder dit jaar was Vrijheid, Vetes, Vagevuur te zien. De tentoonstelling werd genomineerd voor de Museumtijdschrift Tentoonstellingsprijs. In samenwerking met de Provinsje Fryslân organiseerde het museum in januari een internationaal wetenschappelijk congres, waarin nieuwe inzichten over de Friese middeleeuwen behandeld werden.

Op 6 mei opende Fryslân van boven. Op historische en nieuwe luchtfoto’s ‘lees’ je het landschap van bovenaf en ontdek je op welke manieren tijd en mens deze provincie de afgelopen eeuwen hebben getekend. In het Fries Verzetsmuseum wordt het verhaal verteld achter De Terrorist, het vakantiehuis op Ameland waar nabestaanden van verzetsslachtoffers na de Tweede Wereldoorlog even aan hun zorgen konden ontsnappen. In een speciale krant zijn interviews te lezen met voormalige gasten of hun nakomelingen. Op 9 december opende de intieme, vaste expositie De levens van Mata Hari, over de vele kanten van het leven van deze beroemde Friezin. Tijdens de opening van de presentatie bood het museum een inhoudelijk verdiepingsprogramma aan, waarin experts met elkaar in gesprek gingen over Mata Hari in de context van haar tijd. Welke mogelijkheden had een gescheiden vrouw toen? Hoe werd er tegen vrouwen als Margaretha aangekeken? En wat vertellen haar brieven ons? 

In de grote hedendaagse kunsttentoonstelling Seeds of Memory (geopend op 15 april) verbeelden kunstenaars herinneringen en geschiedenissen die mogelijk hebben plaatsgevonden of verzonnen zijn, en herstructureren feiten tot een nieuw verhaal. Daarnaast waren twee kleinere solotentoonstellingen te zien, die konden rekenen op veel persaandacht. Het werk van Katja Novitskova (Estland, 1984) draait om de relatie tussen ecologie en technologie, tussen de natuurlijke wereld en de digitale wereld. Kinke Kooi (Leeuwarden, 1961) won dit jaar de GERRIT BENNERprijs, als bijzondere waardering voor haar oeuvre. Al ruim veertig jaar tekent Kooi datgene wat wringt. In weelderige tekeningen en schilderijen onderzoekt ze haar eigen ongemak en duikt ze zowel in ‘beschamende’ zaken als vetkwabben en menstruatie, als in abstractere onderwerpen als ‘het dictaat van de goede smaak’. NRC interviewde beide kunstenaars uitgebreid en Trouw gaf vier sterren aan Kinke Kooi: ‘De gedetailleerde tekeningen van Kinke Kooi werden lang nauwelijks serieus genomen in de kunstwereld. Onterecht, toont een solotentoonstelling in Leeuwarden.’

collectie

Met ruim 136.631 ensembles en voorwerpen herbergt het Fries Museum de grootste provinciale collectie van Nederland. Als je alle onderdelen apart telt (bv de losse kopjes van een serviesset) kom je op meer dan 200.000 onderdelen. Speerpunt voor 2023 was het beter beschikbaar maken van de collectie, zowel voor collectiemobiliteit als digitaal. In 2023 was 94,4% ontsloten via de collectiewebsite. Het collectiebeleid is voor een groot deel programmagestuurd, dat wil zeggen dat inspanningen op het vlak van collectie in dienst staan van het publieksprogramma. Dit komt omdat middelen voor programma-onafhankelijke projecten in de basis ontbreken. Dat de twee aspecten sterk verbonden zijn merkten we in 2023 doordat er een grote tentoonstelling en daarmee ook een restauratieproject wegviel. Samen met de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) werkt het museum samen in twee onderzoeksprojecten rond visies op landschap (specifiek in het licht van de klimaatcrisis) en wapens in Frisia uit de periode 350 tot 800 na Christus. Het resultaat van de onderzoeken wordt de komende jaren voor publiek zichtbaar in tentoonstellingen en publicaties. Daarmee levert het museum een belangrijke bijdrage aan de kennis en het inzicht in regionale geschiedenis en kunst.

Dit jaar leende het museum zo'n 2.000 voorwerpen uit, met name binnen Friesland. De collectie die het Fries Museum beheert, is permanent op meer dan 100 locaties te zien. In 2023 zijn ruim 30 nieuwe bruikleencontracten opgesteld, waarvan 4 internationaal, waarbij meer dan 100 voorwerpen zijn uitgeleend. Dit ruimhartige bruikleenbeleid wordt sinds enkele jaren gefinancierd vanuit de rijkssubsidie, want in de provinciale basis ontbreken de middelen voor voldoende medewerkers. In het geval van het Fries Landbouwmuseum hebben onze collega's geholpen met de inrichting van de zalen en we hielpen Museum Hindeloopen in de fotostudio van het KSF bij de fotografie van hun streekdracht, ter voorbereiding van de herinrichting van hun museum. We leenden voor onze tijdelijke tentoonstelling zelf 187 voorwerpen van andere (Friese en (inter)nationale) musea. 

aanwinsten

De collectie is altijd in beweging. Zo kocht het museum in 2023 met steun van de Alma-Tadema Kring het schilderij Zondag te Hindeloopen van Christoffel Bisschop, waarop hij voor het eerst naar buiten treedt met een Hindelooper tafereel. 

Het museum verwierf ook De Rebelse Lusthof (2022) van Mercedes Azpilicueta. Dit monumentale tapijt, die Azpilicueta in opdracht van Arcadia voor de tentoonstelling Paradys maakte, toont fragmenten van een tuin met enorme vruchten. In de tuin bevinden zich verschillende objecten en figuren die verband houden met de geschiedenis van landgoed Oranjewoud.

onderwijs

Het Fries Museum heeft dit jaar uitdrukkelijk ingezet op het verlagen van het drempels en het vergroten van de toegankelijkheid. Onze onderwijsprogramma's zijn een belangrijk middel om jonge Friezen in contact te brengen met hun erfgoed en te inspireren met kunstuitingen. Een bezoek aan het Fries Museum zorgt ervoor dat kinderen en jongeren zichzelf en/of de wereld om hen heen met andere ogen gaat bekijken en draagt bij aan cultureel zelfbewustzijn. Wij ontwikkelen onze producten dialooggericht - ze sluiten aan bij de belevingswereld van leerlingen en voldoen aan de eisen die het onderwijs stelt. 

In 2023 brachten 14.277 kinderen en jongeren een bezoek aan het museum via het onderwijs of ontvingen een gastles op school. De op maat gemaakte onderwijsprogramma’s bij de tentoonstellingen over Christoffel & Kate Bisschop en Seeds of Memory werden vol lof ontvangen en raakten zelfs uitverkocht. Leerlingen werden dit jaar uitgedaagd om net als het echtpaar Bisschop verleden, heden en toekomst te mixen en matchen of om feit en fictie te verenigen in een nieuw verhaal, zoals de kunstenaars in Seeds of Memory gedaan hebben. Speciaal voor de tentoonstelling Christoffel & Kate Bisschop maakten studenten van de opleiding Fashion Design van Firda verschillende kledingontwerpen als hedendaagse knipoog naar Hindelooper streekdracht. De kostuums zijn te zien in de tentoonstelling, waar bezoekers de mogelijkheid hebben zichzelf in de kleding te fotograferen. 

Met de docentenopleidingen Theater, Beeldende Kunst en Vormgeving en Geschiedenis van NHL Stenden Hogeschool hebben we jaarlijks terugkerende programma's waarin toekomstige studenten alvast kunnen proeven van de rol die een museum in het onderwijs kan hebben. Voor het derde jaar op rij organiseerden we Atelier Connect: zeven maandagen ontvingen we een groep leerlingen met een bijzondere ondersteuningsbehoefte, waarvan de meerderheid met ASS gediagnosticeerd is, vanuit het Matrix Lyceum in Drachten. Ze volgden een op maat gemaakt programma bij Seeds of Memory. Studenten van de opleiding Vaktherapie van NHL Stenden monitoren alle sociale processsen, waardoor we bijvoorbeeld ontdekken of en in hoeverre een programma met een grote creatieve component kan helpen om de communicatieve vaardigheden te vergroten. Een cruciaal onderdeel van deze bezoeken was vervoer: dat was georganiseerd met de VIP bus van zakelijk partner van het museum. Deze bus werd ook ingezet bij leerlingen van groep 5 en 6 van De Tarrising uit Rinsumageest, waardoor ze in Vrijheid, Vetes, Vagevuur oog in oog kwamen met schatten uit eigen omgeving, zoals de muntschat van Klooster Klaarkamp. Samen met partner Kunstkade zetten we twee zogenaamde proeftuinen op met voortgezet onderwijsscholen en culturele partners: Meysam van DC058 onderzocht met leerlingen van het Stedelijk Gymnasium Leeuwarden in het Fries Verzetsmuseum via dans de betekenis van vrijheid en leerlingen van ISK Leeuwarden (internationale schakelklas) brachten een bezoek aan Seeds of Memory in combinatie met een workshop rap en dans. Taalverwerving en culturele uitwisseling gingen hand in hand. De speciale terugkomkaartjes voor het onderwijs zorgen voor binding met een doelgroep die we normaal niet snel over de drempel zouden krijgen: veel leerlingen komen na hun schoolbezoek nog een keer terug met bijvoorbeeld hun ouders. Meer dan de helft daarvan bezoekt voor het eerst ons museum. 

Voor het Fries Verzetsmuseum ontwikkelden we het nieuwe onderwijsprogramma Oorlogsverhalen, aansluitend bij de presentatie De Terrorist. Leerlingen gaan als onderzoeksjournalist aan de slag en nemen na afloop De Courant mee naar huis, waarmee ze hun museumbezoek kunnen nabespreken. In 2023 zijn we ook gestart met het ontwikkelen van het debatprogramma Weet wat je zegt! Dit project biedt een speelde training in burgerschaps- en identiteitsvorming. In het tweedelige project verdiepen leerlingen zich in maatschappelijke thema's zoals gelijkheid, vrijheid en religie. Leerlingen leren de kneepjes van het debatteren, maken op een andere manier kennis met de collectie van het Fries Verzetsmuseum én leren met een open blik naar de wereld te kijken door zich te verplaatsen in andere perpectieven. Dit project sluit aan bij het landelijke educatieproject Feest! Weet wat je viert, een initiatief van Museum het Catharijneconvent.

activiteiten

Het museum verlaagt drempels verder door het organiseren van activiteiten voor kwetsbare doelgroepen, zoals de speciale (uitverkochte) rondleidingen voor mensen met dementie bij Christoffel en Kate Bisschop, samenwerkingen met VluchtelingenWerk (in 2023 zo'n twee groepen per maand) en gebarentaalrondleidingen. Het museum is nauw aangesloten bij het project rond Leeuwarden Oost van de gemeente, waarbij twintig jaar lang gewerkt wordt aan de leefbaarheid in de wijken. We zagen ook een toename van het aantal privérondleidingen: steeds meer particuliere groepen weten ons hiervoor te vinden. 

Ook voor kinderen boden we tal van laagdrempelige activiteiten, zoals gratis kinderworkshops in vakanties en op zondagen (kinderen hebben altijd gratis toegang tot het museum). Bijzonder leuk was opnieuw de coole kidsnacht toen het museum in een feestelijk festivalterrein veranderde. Tijden de MuseumJeugdColleges konden kinderen in vier colleges, in samenwerking met Natuurmuseum Fryslân en de DBieb Leeuwarden alles leren over de wereld van fake news en deepfakes. 

Het museum trok dit jaar opvallend veel jongvolwassenen tijdens de uitverkochte Museumnacht (845 bezoekers), met een geur-bar, speciale speedtours en performances van Michelle Samba en Bert Scholten en Amonia Caramel. Samen met Kunstinitiatief VHDG organiseerde het museum bovendien een kunstmanifestatie-voor-1-nacht. Voor deze manifestatie schreven de organisaties een open call uit voor bevlogen kunstenaars uit verschillende disciplines die wonen en/of werken in Friesland. Een jury selecteerde Heleen Haijtema, Annemarie Lindeboom en Caya Emmelkamp als winnaars. Het tienjarig jubileum van het nieuwe museumgebouw werd uitgebreid gevierd met een weekend bomvol activiteiten. Het museum maakte een aftermovie en haalde samen met bezoekers herinneringen op, door hun museumverhalen te verzamelen. 

De gratis publieksopeningen van tentoonstellingen trekken telkens weer gemêleerd publiek. De opening van kleinere presentaties verbonden we met een inhoudelijk programma. Bij Fryslân van Boven nodigden we sprekers uit voor een minicongres over het Friese landschap. Voor De Terrorist organiseerden we een bijzondere, intieme reünie van en kennismaking met mensen die ooit op vakantie waren geweest in het vakantiehuis (en/of hun nabestaanden). De opening van De levens van Mata Hari ging gepaard met een verdiepingsprogramma, waarin experts met elkaar in gesprek gingen over Mata Hari in de context van haar tijd. Door deze programma's gaan we de verbinding aan met Friezen en kunnen de we relevantie van de tentoonstellingen laten zien. Ook vanuit het Fries Verzetsmuseum organiseerden we, met name in de periode april/mei, diverse activiteiten met partners als Slieker, het Bevrijdingsfestival Fryslân, HCL en Tresoar. 

economisch en duurzaam

Naast de maatschappelijke en culturele impact, zorgde het museum ook voor significante economische effecten. Ruim 70.000 mensen kwamen dit jaar speciaal voor het Fries Museum naar Friesland. Een deel van hen bleef 1 of meerdere nachten slapen, wat meer dan 20.000 overnachtingen in Friesland opleverde. Ze gaven in totaal zo’n € 7 miljoen uit aan eten, drinken, winkelen en andere activiteiten.

Het museum investeerde in een nieuwe regeltechniek voor de klimaatinstallatie, wat zorgt voor minder energieverbruik. Het museum zoekt doorlopend naar manieren om duurzamer te opereren. Onze duurzaamheidscoördinator Lisa Klompe werd dit jaar geselecteerd voor het Creative Climate Leadership (CCL) Benelux, waarbij deelnemers met elkaar en met experts in gesprek gingen over de rol van kunst en cultuur in de strijd tegen klimaatverandering.

vrienden en partners

Met publicaties bij tentoonstellingen, zoals het boek bij Christoffel & Kate Bisschop, genereert het museum niet alleen meer eigen inkomsten, maar blijft kennis ook bewaard voor de volgende generaties. Het museum verwelkomde dit jaar 72 extra vrienden, met name door een actie waarbij nieuwe vrienden de publicatie gratis kregen. Windpark Fryslân heeft zich voor minstens drie jaar als hoofdsponsor verbonden aan het museum, om zo de provincie te laten meeprofiteren van het park: ‘Het Fries Museum is een belangrijke drager van de Friese cultuur en een motor voor het cultureel toerisme. Met de sponsoring van het Fries Museum willen we bijdragen aan de Friese cultuur en trots en aan de toeristische economie in de provincie.’