mata hari

de mythe en het meisje

In 2017, honderd jaar na haar dood, was in het Fries Museum de grootste Mata Hari-tentoonstelling ooit te zien: Mata Hari, de mythe en het meisje. Het Fries Museum heeft een grote collectie Mata Hari memorabilia. Op deze pagina krijg je een indruk van de vrouw achter de mythe, ook blader je door haar plakboeken, die een bijzonder inkijkje in haar leven geven.
In de permanente opstelling van het Fries Museum 'Ferhaal fan Fryslân' besteden we ook aandacht aan Mata Hari, je staat er oog in oog met een prachtig versierd danskostuum, aan Mata Hari toegeschreven. 

jeugd

Margaretha Geertruida Zelle wordt op 7 augustus 1876 geboren in Leeuwarden, als oudste kind van Antje en Adam Zelle. Ze groeit op in weelde in één van de meest chique straten van Leeuwarden, samen met haar ouders en drie broertjes. Haar vader bezit een florerende hoeden- en pettenzaak, en naar dit succes wordt ook geleefd. Het succes houdt echter helaas niet aan. Wanneer haar vader zijn dure leefstijl niet meer kan betalen wordt hij failliet verklaard en vertrekt hij naar zijn broer in Den Haag. De twaalfjarige Margaretha blijft met haar broertjes en moeder achter in een krappe bovenwoning in Leeuwarden. Dit resulteert uiteindelijk in een scheiding (van tafel en bed) tussen Margaretha haar ouders.  

Als jong meisje is Margaretha al extravert en zelfverzekerd. Ze speelt piano, volgt danslessen en leert op haar keurige eliteschool al een beetje Frans. Echter zijn gehoorzaamheid en goed gedrag niet Margaretha’s sterkste punten, zoals een schoolrapport van haar laat zien. Margaretha voltooit haar school helaas niet, haar resultaten gaan bergafwaarts en nadat haar moeder op 49-jarige leeftijd overlijdt tuberculose vertrekt ze op veertienjarige leeftijd van school. Ze komt bij haar oom en tante in Sneek terecht, door wie zij op haar vijftiende naar de kweekschool voor kleuteronderwijzeressen in Leiden wordt gestuurd. Deze schoolcarrière is van korte duur wanneer zij al na een jaar wordt geschorst. De geruchten gaan dat zij in amoureuze toestand is betrapt met de schooldirecteur.

jong volwassen

Op haar achttiende komt haar een contactadvertentie onder ogen: ‘Een ‘officier met verlof uit Indië’ zoekt een vrouw om mee te trouwen’. Margaretha woont bij een tante in Den Haag en houdt wel van een beetje avontuur, dus besluit ze om te reageren.
Zo ontmoet ze op een druilerige zondag in maart Rudolph MacLeod, roepnaam ‘John’, in Amsterdam bij het Rijksmuseum. Hij is een 39-jarige, geharde beroepsmilitair van aristocratische komaf. Als kapitein in het Koninklijk Nederlands-Indische Leger is hij tijdelijk op ziekteverlof in Nederland. Het stel laat er geen gras over groeien en zes dagen later zijn ze verloofd. Op 11 juli 1895 trouwen ze in het stadhuis van Amsterdam.

huwelijk

Op 1 mei 1897 vertrekken ze naar Nederlands-Indië. John is een vooraanstaand officier en ze nemen hun intrek in een groot huis met bedienden. Op haar twintigste is Margaretha moeder van een zoon, Norman John, en onder de Indische zon komt er nog een dochter bij: Louise Jeanne, koosnaam ‘Nonnie’.
Het huwelijk is helaas geen sprookje. John is een opvliegende man die gewend is orders te geven. Hij is drankzuchtig, ontrouw en blijkt continu schulden te hebben. Daarentegen heeft Margaretha een vurig temperament. Als elegante, jonge vrouw laat ze de mannen niet onberoerd en dat weet ze. Ze flirt graag, tot razernij van haar echtgenoot.

Het socialite-leven tussen de hooggeplaatste militairen gaat Margaretha goed af. Als charmante officiersvrouw vergezelt ze John op diners, feesten en danspartijen. Daar is ze meer in haar element dan thuis als moeder de vrouw. Margaretha is welbespraakt, levendig en theatraal aangelegd en heeft haar eigen ambities. Zo schittert ze in de hoofdrol van een amateurmusical die goede kritieken krijgt.

Wanneer John als majoor met pensioen gaat, verhuist het gezin naar een geïsoleerd dorpje. Margaretha is diep ongelukkig en het huwelijk staat op springen. John is verbitterd en eerzuchtig. Hij kleineert Margaretha publiekelijk en verwijt haar dom en oppervlakkig te zijn. 

te vroege dood

In de vroege zomer van 1899 worden de kinderen plotseling ernstig ziek. De legerarts schiet te hulp, maar is te laat. Kleine Norman, 2,5 jaar oud, sterft onder verdachte omstandigheden. Nonnie, net een jaar, overleeft het ternauwernood. John en Margaretha zijn ontroostbaar.

Het verhaal gaat dat de kinderen vergiftigd zijn door het kindermeisje. Aannemelijker is dat Norman gestorven is aan een behandeling tegen syfilis. John heeft deze geslachtsziekte doorgegeven aan Margaretha. Zij heeft haar kinderen er via de geboorte mee besmet. Het gezin wordt, zoals dan gangbaar is, behandeld met het giftige kwik. Dat is hun zoontje waarschijnlijk fataal geworden.

scheiding

Anderhalf jaar na de verhuizing is de maat vol. Op 19 maart 1902 stappen de MacLeods op de boot terug naar Nederland. Op 30 augustus 1902, kort na terugkomst in Nederland, scheiden John en Margaretha van tafel en bed. Margaretha krijgt de voodgij over Nonnie, maar John weigert alimentatie te betalen. Het is voor Margaretha vrijwel onmogelijk om als gescheiden vrouw in eigen onderhoud te voorzien, maar terug naar John kan ze niet want hij is ‘waanzinnig’ en mishandelt haar, zegt ze. Noodgedwongen staat ze haar vierjarige dochter af aan John en komt ze op 26-jarige leeftijd zonder geld op straat te staan. Margaretha’s advocaat en de rechter kunnen haar niet helpen: het is onmogelijk beslag te leggen op het pensioen van iemand die in Indië heeft gediend.

‘Ik kan u alleen zeggen dat hij mij uit hartstocht en waanzin op een zondagmiddag bijna heeft vermoord met het broodmes en dat ik mijn leven te danken heb aan een stoel die omviel en waardoor ik tijd had de deur te vinden en hulp te halen.’ 
Margaretha, november 1903

Margaretha smeekt John's neef Edward, na eerdere pogingen, nogmaals te helpen de voogdij over haar dochter te heroveren. Als dat niet lukt, zal zij niet langer proberen om ‘fatsoendelijk te blijven’. Dit is haar laatste poging, waarschuwt ze. Als John niet aan zijn plichten voldoet, dan moet hij niet vreemd opkijken als zijn naam te schande wordt gemaakt doordat zij als model is gaan werken.

‘Ik ben moe van dat vechten tegen het leven en ik wil een van tweeën: òf Nonnie bij me en een fatsoendelijke moeder zijn òf ik ga leven zooals me hier zo schitterend wordt aangeboden’

parijs

In 1903 vertrekt Margaretha voor het eerst naar Parijs. Ze hoopt hier op eerbare wijze de kost te kunnen verdienen, om zo Nonnie terug te krijgen. Ze zoekt werk als gezelschapsdame en model, en geeft lessen in piano en ‘Duitsche conversatie’.
Het is een armoedig bestaan en Margaretha keert verslagen terug naar Nederland. Inmiddels is ze wanhopig en straatarm. Noodgedwongen verlaagt ze zich tot prostitutie. De familie trekt de handen van haar af en in juni 1904 vertrekt ze voorgoed naar Parijs.

mata hari geboren

Uit de as van Margaretha verrijst de feniks van Mata Hari. In Parijs besluit ze munt te slaan uit haar aantrekkelijke verschijning. Ze creëert erotische Indiase tempeldansen, die ze op passionele wijze vertolkt. Het is exotisch, mysterieus en sensueel. Het is precies wat het publiek wil.

Op 13 maart 1905 beleeft ze haar doorbraak. Onder de artiestennaam Mata Hari - Maleis voor ‘oog van de dag’ - treedt ze op in Musée Guimet. De complete Parijse elite is aanwezig en ze is meteen een sensatie. De kranten zijn extatisch. Margaretha’s dansen zijn zinderend, gedurfd, volkomen nieuw en zeer artistiek.
Margaretha is een betoverende vrouw. Ze is opvallend lang, ongekend stijlvol, welbespraakt en zeer charmant. Al gauw maakt Mata Hari een zegetocht langs alle bekende schouwburgen van Europa. Het is het begin van een schitterende carrière. Binnen de kortste keren is er geen schouwburg in Europa, of Mata Hari treedt er op. Ze staat op de podia van wereldberoemde theaters als het Scala in Milaan, het Olympia in Parijs en de Opera van Monte Carlo.
Een kostuum wordt Margaretha’s handelsmerk. Ze draagt steeds een rijk bewerkte haartooi en een keur aan exotische sieraden. De fonkelende bustehouder combineert ze met doorschijnende sluiers die ze om haar lichaam windt.

hoogtijdagen

Tijdens haar hoogtijdagen krijgt Margaretha voor een show 10.000 francs (37.000 euro nu). Ze is zo populair dat haar naam gebruikt wordt voor sigaretten, likeuren en andere producten. Rond 1907 is ze kortstondig miljonair, maar ze geeft het geld even snel uit als dat het binnenkomt.
Margaretha is het toonbeeld van gratie en elegantie. Overal waar ze komt zijn de ogen op haar gericht. Ze wordt een graag geziene societyfiguur en staat regelmatig in de bladen, onder andere in Vogue.

bewonderd en begeerd

Waar Margaretha ook is, minnaars zijn er altijd. Ze flirt graag en aanbidders staan voor haar in de rij. Haar voorkeur gaat uit naar hooggeplaatste officieren en adellijke types. Ondanks haar lucratieve danscarrière bekostigen zij van 1908 tot 1912 haar extravagante levensstijl.
Zo ook de Franse bankier Rousseau. Hij huurt voor Margaretha een kasteel - en later een villa - met koets, rijpaarden en personeel. Een andere minnaar schenkt haar 300.000 Reichsmark (krap 900.000 euro) bij wijze van afscheidscadeau.

spion in de oorlog

Op 3 augustus 1914 verklaart Duitsland de oorlog aan Frankrijk. De Eerste Wereldoorlog breekt uit en alles verandert. De lichten zijn gedoofd en ‘the show is over’. Optreden is nu niet meer mogelijk. Voor inkomsten is Margaretha afhankelijk van haar minnaars.
Omdat Nederland neutraal is, mag Margaretha vrijelijk door Europa reizen. Ze is in Berlijn als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt en daar wordt ze door de Duitsers verklaard tot staatsburger van de Franse vijand. De bank bevriest haar tegoeden en Duitsland legt tot haar verontwaardiging beslag op haar bezittingen, waaronder haar kostbare bontjassen. Ze vertrekt uit Duitsland om haar geluk elders te beproeven.
Maar overal waar ze komt, trekt ze mannelijke aandacht. Ook die van onwelkome partijen: binnen de kortste keren heeft ze de Duitse, de Britse én de Franse inlichtingendienst achter zich aan.

Ze wil terug naar Parijs om haar danscarrière weer van de grond te krijgen, maar tevergeefs. Zo besluit ze om weer naar Den Haag te gaan. Wat ze echter niet weet, is dat waar ze ook gaat, ze wordt geschaduwd door inlichtingendiensten: Britten, Fransen, Duitsers, ze houden haar allemaal in de gaten.

Op een avond in mei 1916 krijgt Margaretha in Den Haag bezoek van de Duitse consul Cremer. Hij weet dat ze naar Parijs gaat en wil haar rekruteren als spion. Als reizende artieste is ze daarvoor uiterst geschikt.
Cremer vraagt of ze als ‘agent H21’ inlichtingen wil verzamelen ‘van allerlei aard’. Hij biedt haar alvast 20.000 francs (zo’n 50.000 euro). Hoewel Margaretha het te weinig vindt, neemt ze het aan - naar eigen zeggen met het plan er nooit iets voor te doen. Ze kan het geld wel gebruiken en per slot van rekening hebben de Duitsers in 1914 haar bontjassen gestolen.

Eenmaal terug in Parijs pakt Margaretha haar glamoureuze leven weer op. Haar vele minnaars zijn hier niet de enigen die haar graag zien. Ook de Franse inlichtingendienst heeft haar in het vizier en vanaf de dag na haar aankomst wordt ze geschaduwd. Alles in de hoop haar te kunnen betrappen op pro-Duitse activiteiten.

in het hol van de leeuw

In Parijs vat Margaretha het plan op om een reisje naar Vittel te maken: een luxe kuuroord vlakbij de frontlinie. Ze is verliefd geworden op een jonge Russische kapitein. In Vittel kan ze hem ontmoeten, onder het mom van een kwakkelende gezondheid. Omdat Vittel in de militaire zone ligt, heeft Margaretha een speciale reisvergunning nodig. Een minnaar verwijst haar naar de Dienst Vreemdelingenzaken, gevestigd op 282 Boulevard Saint-Germain. Het hoofdkwartier van de Franse inlichtingendienst zit daar echter ook.

Ze komt er terecht in het kantoor van kapitein Ladoux, het hoofd van de Franse inlichtingendienst. Hij is door de Britten voor Margaretha gewaarschuwd en is degene die haar al een maand laat schaduwen.
Ladoux kan in zijn handen knijpen: zijn verdachte wordt hem in de schoot geworpen! Hij wint haar vertrouwen en accordeert haar reisdocument. Hoewel de surveillances nog niets hebben opgeleverd, is hij ervan overtuigd dat ze spioneert voor de Duitsers. Dit is zijn kans om haar op heterdaad te betrappen.

Als Margaretha terug is uit Vittel, zet Ladoux zijn val. Hij laat haar geloven dat hij haar wil rekruteren als Franse spion voor het gebied België. Ook Margaretha ruikt een kans en vraagt de hoofdprijs: een miljoen francs (2,5 miljoen euro). Ze zit in ernstige geldnood en wil trouwen met de Russische kapitein.
In Nederland zal ze verdere instructies krijgen, beweert Ladoux. Betaling volgt wanneer de missie volbracht is. Vol vertrouwen gaat Margaretha aan de slag.

in de val

Wanneer ze haar originele missie voor Frankrijk niet kan voltooien, besluit Margaretha te improviseren. In Madrid verleidt ze majoor Kalle, een geduchte Duitser. Ze maakt zichzelf bekend als Duitse spionne en speelt hem wat ‘ongevaarlijke’ informatie toe.
Tegelijkertijd benadert ze de Franse kolonel Denvignes, die ze meedeelt een Franse spion te zijn. Ze vertelt wat ze aan Kalle ontfutseld heeft en vraagt hem dit door te geven aan de Franse inlichtingendienst. Zelf stuurt ze enkele brieven aan Ladoux.

Kalle verstuurt ondertussen een reeks telegrammen naar de Duitse inlichtingendienst. Hij meldt wat ‘agent H21’ hem heeft verteld en vraagt om advies omtrent haar betaling. De telegrammen worden onderschept en gedecodeerd door de Fransen. Zij concluderen dat agent H21 Margaretha moet zijn. Zonder het te weten is Margaretha tegen de lamp gelopen.

Margaretha neemt het als Franse spion niet zo nauw met geheimhouding. Vanuit Madrid schrijft ze – per gewone post – een ongecodeerde brief aan Ladoux. Aan Kalle heeft ze ontfutseld dat een Duitse onderzeeër vijandelijke officieren aan land zal zetten in Marokko, op dat moment Frans grondgebied. Lang is gespeculeerd of Margaretha ooit daadwerkelijk voor de Fransen spioneerde. Deze brief bewijst definitief dat ze dat inderdaad heeft gedaan.

Plotseling laat niemand van haar contactpersonen meer van zich horen. De Duitse majoor lijkt haar in Madrid wat op de mouw gespeld te hebben en er is niemand die haar verhaal kan verifiëren.
Nu wordt het Margaretha te heet onder de voeten. Ze heeft door dat ze geschaduwd wordt en wil zo snel mogelijk naar Nederland. Ladoux bereidt intussen het arrestatieverzoek voor. Drie dagen later, op dinsdagochtend 13 februari 1917, wordt ze gearresteerd op verdenking van spionage voor de Duitse vijand.

arrestatie

Het is 21 mei 1917. Margaretha Zelle zit al drie maanden vast in een Parijse gevangenis. Kort geleden schitterde ze nog als internationale ster, nu is ze tot haar verontwaardiging opgesloten als een ordinaire prostituee. Hoewel ze dacht goed werk te leveren als spion voor de Fransen, wordt ze van Duitse spionage beschuldigd.

Na tien verhoren is ze mentaal gebroken en besluit ze open kaart te spelen. Ja, ze heeft geld aangenomen van de Duitsers. Ja, ze kreeg de codenaam H21. Maar ze heeft stellig nooit voor Duitsland gespioneerd. Bewijst haar werk juist niet dat ze loyaal is aan Frankrijk?
Maar kapitein Bouchardon, de verbeten hoofdonderzoeker van de Krijgsraad, is overtuigd van haar schuld. In het licht van de Eerste Wereldoorlog is de precieze waarheid niet erg belangrijk. De troepen staan er slecht voor en Frankrijk kan een publiek succes wel gebruiken. Voordat het proces begint, heeft Margaretha al verloren.

Op 4 juli wordt Margaretha officieel aangeklaagd voor pro-Duitse spionageactiviteiten. Namens de Franse staat roept kapitein Bouchardon haar op te verschijnen voor de rechtbank. De Franse staat beschuldigt Margaretha van het onderhouden van heimelijk contact met de Duitsers, het verzamelen van inlichtingen en het doorspelen van informatie aan de Duitse vijand. Vooral Margaretha’s verdachte reizen en haar dubieuze contacten met enkele hooggeplaatste Duitsers worden haar zwaar aangerekend.
Bouchardon kan niet bewijzen dat ze daadwerkelijk belastende informatie aan de Duitsers heeft verstrekt. Het doet er voor hem ook niet toe. Voor de militaire wet staat alleen al het onderhouden van contacten met de vijand gelijk aan schuld.

De Franse Krijgsraad velt het doodvonnis. De zeven rechters oordeelden snel en genadeloos. Ondanks het magere bewijs achtten de rechters haar schuldig op alle punten. Haar aanklagers spreken zelfvoldaan van ‘misschien wel de grootste vrouwelijke spion van onze eeuw’.

het einde van een gezin

De executie van ‘Mata Hari’ is ook in Nederland groot nieuws. Margaretha’s dochter Nonnie maakt het via de kranten volop mee. De schaamte is groot. Nonnie staat op het punt om als lerares naar Nederlands-Indië te vertrekken, als ze plotseling sterft. Op 10 augustus wordt ze, 21 jaar oud, getroffen door een dodelijke hersenbloeding. De oorzaak is mogelijk de syfilis die ze via haar geboorte van haar vader heeft gekregen.

Twee weken voordat Margaretha wordt geëxecuteerd, trouwt haar ex-man John met zijn derde vrouw. In 1921 krijgen zij een dochter die John naar de overleden Nonnie vernoemt. Hij overlijdt uiteindelijk in 1928.

de legende leeft voort

Met de dood van Margaretha wordt een legende geboren. Binnen twee jaar verschijnt de eerste film over haar leven. Er zullen vele volgen. De combinatie tussen een koelbloedige spionne, kwaadaardige mannenverslindster en betoverende femme fatale heeft een onweerstaanbare aantrekkingskracht op Hollywood: van Greta Garbo’s Mata Hari (1931) tot Jeanne Moreau’s Mata Hari, Agent H21 (1964).

Mata Hari krijgt televisieseries, musicals, popliedjes en ballades, historische romans en wetenschappelijke studies. Er verschijnen Mata Hari-parfums, -likeuren en -sigaretten. Margaretha’s fabelachtige leven laat vele biografen er lustig op los speculeren. Een bonte stoet aan schrijvers produceert honderden boeken, vaak losjes gebaseerd op de waarheid.

In alles leeft haar roem voort. Margaretha Geertruida Zelle bleek ondanks haar dood onsterfelijk te zijn.